ผู้โดยสารโปรดทราบ...ที่นี่ "สถานีราชบุรี"

[Patiew]

ห้องทำงาน ดร.อุดม สมพร แกนนำคณะผู้ก่อการดี
ผู้อำนวยการจิปาถะภัณฑ์สถานบ้านคูบัว คนหัวปี
คุณวุฒิ ป.๔, ม.๖, ป.กศ.ต้น, ป.กศ.สูง, คบ., อม. และ ศศ.ด.

เพิ่มเติมในส่วนที่น้องปลานำเสนอไปก่อนหน้านี้ค่ะ

[Patiew]

เมื่อเดินเข้ามาอีกหน่อยถัดจากส่วนแรก จะพบกับห้องที่แสดงวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของชาวไท-ยวน (ดูคร่าวๆ ไม่ต่างกับวิถีชีวิตชาวไท-อีสาน) กับภาพนี้ค่ะ





ความเป็นมาโดยละเอียด จะมาเล่าให้ฟังกันพรุ่งนี้ค่ะ

[Patiew]

จากภาพ เมื่อเจอครั้งแรกก็เข้าใจเลยว่าเป็นการอยู่ไฟของคุณแม่หลังคลอดบุตร (เคยเห็นตอนเด็กๆ นะคะ) ลองสอบถามจากคุณลุงวิทยากรที่นำชมแล้ว คุณลุงเล่าคร่าวๆ ว่าเป็นการอยู่ไฟของผู้หญิงหลังคลอด ส่วนรายละเอียดอื่นๆ ไม่ทราบแน่ชัด แต่โชคดีที่คุณแม่ของป้าเคยเล่าให้ฟัง เมื่อครั้งตอนคลอดป้าออกมา ประกอบกับความอยากรู้อยากเห็นถึงขั้นทำให้ต้องไปแอบดูว่าเค้าทำคลอดกันยังไง เลยได้เรื่องมาเล่าสู่กันฟัง ดังนี้คะ
เมื่อครั้งโบราณจนถึงประมาณ พ.ศ. 2514 (ตอนป้าเกิด) ตามชนบททั่วไปเวลาแม่จะคลอดลูก โดยทั่วไปจะใช้บริการหมอตำแย เนื่องจากการเดินทางไปโรงหมอ สมัยนั้นไม่สะดวก (ระยะทางไกล และยานพาหนะในการเดินทางค่อนข้างหาได้ลำบาก) ดังนั้นการคลอดโดยใช้หมอตำแยจึงเป็นเรื่องที่พบเห็นได้ทั่วไป

คุณแม่เล่าว่า...
ตอนท้อง Patiew คุณแม่เริ่มเจ็บท้องตั้งแต่ 6 โมงเย็น ที่บ้านเตรียมการโดยพาคุณแม่เข้าไปในห้องโล่งๆ ที่มีเชือกท่วงขื่อ (ผ้ายาวๆ ที่ผูกจากขื่อบ้านแล้วทิ้งชายผ้ายาวลงมาถึงพื้นบ้าน) เอาไว้ให้จับทรงตัวเวลาจะคลอด แล้วคุณพ่อก็ต้องรีบไปตามหมอตำแยในหมู่บ้านมา 2 คน ชื่อ ยายผัง กับ ยายเฮียน เมื่อมาถึงหมอตำแยทั้งสองคนก็จะเข้าไปอยู่ในห้องกับคุณแม่ตามลำพัง ห้ามไม่ให้มีใครอื่นเข้าไปวุ่นวายในนั้น แม้แต่คุณพ่อเอง พร้อมกับออกคำสั่งให้ไปต้มน้ำเตรียมไว้ให้มากๆ และให้หาผ้าถุงสำหรับมาผัดเปลี่ยนให้คุณแม่ใส่สำหรับคลอดลูกได้สะดวกขึ้นด้วย

หลังจากนั้นยายทั้งสองก็จะช่วยกันจัดท่านั่งให้คุณแม่ โดยยายผังเป็นคนนั่งพยุงอยู่ด้านหลังของคุณแม่ ส่วนยายเฮียนจะเป็นคนบีบนวดแขนขาและหน้าท้อง พร้อมออกคำสั่งให้เบ่งอยู่เรื่อยๆ เป็นระยะ (ระหว่างนั้นคุณแม่ก็จะร้องโอ๊ยเจ็บๆ พร้อมส่งเสียงเบ่งตามคำสั่งของยายเฮียนไปเรื่อยๆ) เมื่อไรที่เห็นว่าคุณแม่เหนื่อยเกินไปหรือไม่มีแรงเบ่งแล้ว ยายเฮียนก็จะพ่นน้ำเย็นๆ ใส่ให้เป็นระยะๆ ตั้งแต่หัวจรดหน้าท้อง เวลาผ่านไปจนกระทั่งใกล้รุ่ง (ได้ยินเสียงไก่ร้องขันรับกันเป็นระยะ มาทราบทีหลังว่าขณะนั้นเวลา 6 โมงเช้าแล้ว) คุณแม่ก็ออกแรงเบ่งครั้งสุดท้าย และแล้ว Patiew ก็หลุดออกมาสู่โลกภายนอกในเวลานี้เอง

.…ได้ฟังแล้วรู้สึกว่าเรื่องต่างๆ ที่ได้ตอบแทนท่านไปบ้างแล้ว มันช่างเล็กน้อยเหลือเกินเมื่อเทียบกับความเจ็บปวดที่ได้ก่อไว้ตอนก่อนเกิดคราวนั้น....ใครที่คลอดวิธีเดียวกับ Patiew คงต้องหาเวลากลับไปดูแลคุณแม่ของตัวเองให้มากขึ้นกว่าที่ทำอยู่ตอนนี้แล้วนะคะ...ป้าเองนึกถึงทีไรอยากจะกลับบ้านไปนอนหนุนตัก ปรนนิบัติรับใช้ท่านให้ชื่นใจมากกว่านี้.. คิดถึงจังเลย

[Patiew]

***ตอนสู่โลกภายนอก***
พอคลอดออกมาแล้ว ยายเฮียนเป็นคนถือตัว Patiew ไว้ในมือ แล้วยายผังก็เปลี่ยนตำแหน่งมาอยู่ด้านหน้าของคุณแม่พร้อมมีดตัดสายสะดือคู่กาย (เป็นมีดเงินทั้งเล่ม ขนาดเท่ามีดปลอกผลไม้ในปัจจุบัน) 1 เล่ม และไม้ไผ่แบนๆ ยาวๆ อีก 1 อัน ปล่อยให้คุณแม่ยึดเชือกท่วงขื่อไว้เพียงลำพังก่อน

ขณะที่ยายเฮียนถือตัว Patiew ไว้ในมือ ยายผังก็นำไม้ไผ่แบนๆ มาวางไว้ใต้สายรกที่เชื่อมตัว Patiew กับรกก้อนโตๆ ที่หลุดออกมาพร้อมกันนั้น แล้วใช้มีดที่ถืออยู่ในมือตัดสายรกให้ขาดในครั้งเดียว นำเชือกด้ายสีขาวมาผูกสายรกด้านที่ยังติดกับสะดือของ Patiew ไว้ ส่วนสายอีกด้านที่อยู่ติดกับก้อนรกก็เก็บรวมเข้าไว้ด้วยกันแล้วนำไปใส่ใบตองที่จัดเตรียมไว้ จัดแจงห่อให้มิดชิดแล้วนำออกมาส่งให้คุณพ่อที่อยู่ห้องด้านนอกพร้อมกับสั่งให้นำไปทิ้งในจอมปลวก (ให้ปลวกกิน) ถ้าไม่มีจอมปลวกใกล้ๆ ก็ให้นำไปฝังไว้ใต้บันไดบ้าน (บันไดลิง) แล้วทำการก่อกองไฟ จุดไฟสุมให้เรียบร้อย

ขณะเดียวกันยายเฮียนก็นำตัว Patiew ไปล้างทำความสะอาดแล้วเอาผ้าอ้อมมาห่อตัวให้เรียบร้อย แล้วนำเข้าไปให้คุณแม่ดูใกล้ๆ ก่อนจะพา Patiew ออกมาให้ชาวบ้านที่รอกันอยู่ด้านนอกห้องดู พร้อมกับสั่งให้คุณพ่อเตรียมกระด้งรูปทรงกลม 1 อัน ผ้าห่มขี้งาหนาๆ 1 ผืน หมอนขิด 2 ใบ มีดอีโต้หรือมีดใหญ่ๆ 1 เล่ม สาก (ไม้ตีพริก) 1 อัน และด้ายขาวสำหรับผูกข้อมือเด็ก 1 มัด ไว้ให้พร้อม

หลังจากนั้นยายผังก็จัดแจงแต่งตัวให้คุณแม่ให้เรียบร้อยแล้วพยุงพาออกมานอนห้องด้านนอกเพื่อทำพิธีเข้าคอก (สำหรับเด็กแรกเกิด) เมื่อจัดแจงที่นอนให้คุณแม่เรียบร้อยแล้ว ยายผังก็หันมาจัดเตรียมข้าวของสำหรับพิธีเข้าคอกให้เรียบร้อยเพื่อรอให้ยายเฮียนนำตัว Patiew ออกมาทำพิธีเข้าคอก โดยการจัดเตรียมข้าวของนั้น ยายผังจะนำกระด้งมาวางไว้กลางห้องโถงใกล้ๆ กับที่คุณแม่นอนอยู่ก่อน แล้วเอาผ้าห่มขี้งามาวางรองกระด้งไว้สำหรับเป็นที่นอน ต่อมานำหมอนมาวางทับชายผ้าห่ม 2 ด้าน (ป้องกันไม่ให้ผ้าห่มด้านใดด้านหนึ่งพับกลับมาปิดจมูกเด็ก) เหลือตรงกลางไว้สำหรับวางตัวเด็ก เสร็จแล้วยายเฮียนก็นำตัว Patiew มาวางไว้ตรงกลางกระด้งระหว่างหมอนทั้ง 2 ใบนั้น

แล้วพิธีเข้าคอก (พิธีรับขวัญ) ก็เริ่มขึ้น โดย...
ยายเฮียนนำตัว Patiew วางลงไปในกระด้งใบนั้น แล้วหยิบมีดและสากขึ้นมาถือไว้ในมือ ยายผังยกกระด้งขึ้นมา แล้วยายเฮียนก็เริ่มนำมีดและสากเคาะที่ขอบกระด้งเป็นจังหวะ พร้อมกับท่องคาถาความว่า “หลังจากหนี่ กุ๊ดกูกุ๊ดกู ขั่นแมนลูกสูเอาไปมื่อนี่ ต๊อแต๊หนี่มื่อหน่าเป็นลูกกู” โดยพูดไปเรื่อยๆ จบครบ 3 จบ เสร็จแล้วยายผังก็จะนำกระด้งวางลงไว้ใกล้ๆ กับคุณแม่ แล้วทั้งยายผังและยายเฮียนจะนำด้ายขาวมาผูกข้อมือให้ Patiew คนละ 2 เส้น (ข้อมือทั้ง 2 ด้าน) ต่อมาให้คุณพ่อ และ คุณแม่ผูกข้อมือให้ Patiew ตามลำดับ ก็เป็นอันเสร็จพิธีเข้าคอก

แล้วพรุ่งนี้จะมาเล่าถึงความยากลำบากของการอยู่คีไฟ (ที่เห็นในภาพ) ให้ฟังกันค่ะ

[Patiew]

เหอๆๆ ถ้าอ่านกันมาถึงตรงนี้แล้วรู้สึกงงๆ ไม่ต้องแปลกใจค่ะ ป้าลืมบอกไปว่าการทำคลอดและพีธีกรรมที่เล่าสู่กันฟังในที่นี้ เป็นการทำคลอดของคนไท-อีสานนะคะ ไม่ใช่การทำคลอดของคนไท-ยวน หรือของคนภาคกลางแบบที่เราเคยดูในหนังนางนาก นั่น ต้องขออภัยอย่างสูงไว้ ณ ที่นี้ด้วยนะคะ ข้าน้อยสมควรตายเป็นร้อยๆ ครั้ง แต่ครั้งนี้ขอไว้ก่อนนะ

[Mongwin]

แม่ผมคลอดผมที่ รพ.สงขลา เลยไม่ค่อยรู้รายละเอียดเกี่ยวกับหมอตำแยเท่าไหร่ครับ
เคยเห็นแต่ในหนัง
ฟังที่ป้าติ๋วเล่ามา ก็เลยเห็นว่าแต่ละชุมชนก็มีภูมิปัญญาเกี่ยวกับการเกิด แก่ เจ็บ ตาย แตกต่างกันไปในแต่ละท้องถิ่น

อย่างเช่นที่ หนองขาว อ.ท่าม่วง กาญจนบุรี ก็มีบันทึกไว้ว่าอย่างนี้ครับ

[Patiew]

[Patiew]

มาต่อเรื่องการอยู่ไฟของคนไท-อีสานกันค่ะ

หลังการคลอดที่แสนลำบากในห้วงเวลายาวนานข้ามคืนผ่านพ้นไป คราวนี้ก็เป็นงานหนักของคุณพ่อบ้างแล้วค่ะ สิ่งสำคัญอันดับแรกที่คุณพ่อต้องทำอย่างเร่งด่วนและให้เรียบร้อยปลอดภัยสำหรับแม่และลูก คือ การประกอบกะบะสำหรับใส่ฟืนก่อไฟเพื่อต้มสมุนไพรให้คุณแม่ได้กินและอาบ ซึ่งการประกอบกะบะนี้ต้องทำให้แข็งแรงแน่นหนา ไม่งั้นกะบะอาจแตกออก ฟืนที่ติดไฟอาจกระเด็นมาโดนแม่และเด็กได้

ขั้นแรกคุณพ่อต้องมองหามุมเหมาะๆ บนบ้านให้ได้ 1 มุมเสียก่อน เมื่อเลือกได้แล้วก็นำไม้เนื้อแข็ง (อาจใช้ต้นกล้วยตัดเป็นท่อนๆ แทนได้) 4 ท่อนหนาพอประมาณ ให้ความยาวพอเหมาะที่จะวางไม้ฟืนชิ้นใหญ่ๆ ได้ เอามาประกอบเข้าด้วยกันให้เป็นรูปกะบะสี่เหลี่ยมเหมือนในภาพ (ทางอีสานเรียกว่าคีไฟ) เสร็จแล้วนำกาบกล้วยสดๆ มาวางรองภายในกะบะปิดพื้นให้มิด แล้วขนดินทรายเข้ามาเททับลงไปในกะบะ ปริมาณทรายมากเกือบครึ่งกะบะ เพื่อป้องกันไม่ให้ไฟไหม้พื้นบ้านเวลาก่อไฟ เสร็จแล้วก็จัดเตรียมที่นอนไว้ให้คุณแม่ โดยจัดวางให้ห่างจากคีไฟ 1 เมตร (ที่นอนเป็นไม้กระดานแผ่นใหญ่ๆ 1 แผ่น วางพาดบนต้นกล้วยที่ตัดเป็นท่อนๆ 3 ท่อน วางรองรับไม้กระดานไว้ เป็นระยะๆ ให้พอดี ความสูงของที่นอนนี้ให้สูงจากพื้นอยู่ในระดับเดียวกับความสูงของคีไฟ) เสร็จแล้วจัดวางเปลเด็กไว้ข้างๆ ที่นอนของแม่ เพื่อให้แม่ดูแลและให้นมลูกได้อย่างสะดวก

จากนั้นก็นำปิ๊บสะอาดๆ ที่มีหูจับมาใบหนึ่ง (ที่เติมน้ำฝนไว้แล้วครึ่งปิ๊บ) มาแขวนไว้กับตะขอเหล็กที่เกี่ยวไว้กับขื่อบ้านบริเวณเหนือกะบะสำหรับก่อไฟ แล้วนำแก่นไม้มะขาว ไม้มะเฟือง ไม้อีก้อม มาสับเป็นชิ้นเล็กๆ ให้ได้ปริมาณมากพอ (ส่วนใหญ่มักจะใช้แก่นไม้มะขามมากกว่าไม้ชนิดอื่นๆ เนื่องจากหาได้ง่าย) เทใส่ลงไปในปิ๊บ เสร็จแล้วก็นำฟืนมาก่อกองไฟในกะบะที่จัดเตรียมไว้ เมื่อน้ำเริ่มเดือดได้ที่ก็นำใบมะขามสดใส่เพิ่มลงไปอีก เสร็จแล้วก็ไปหาบน้ำมาใส่โอ่งใบเล็กที่ตั้งอยู่ในบริเวณใกล้ๆ คีไฟให้เต็ม แล้วก็จัดหาผ้าถุงสีดำมาเตรียมไว้ให้คุณแม่สำหรับใช้ผัดเปลี่ยนเวลาอาบน้ำ 1 ผืน จัดเตรียมที่อาบน้ำไว้ให้เรียบร้อย (ให้อยู่ในบริเวณเดียวกันเหมือนในภาพ)

ปัจจัยที่ขาดไม่ได้เลยสำหรับการอยู่ไฟ คือ “ฟืน” เพราะเมื่อเริ่มอยู่ไฟจะปล่อยให้ไฟดับไม่ได้ เนื่องจากมีความเชื่อว่าถ้าไฟดับจะทำให้คนคลอดเกิดอาการหนาวเย็นจนเป็นไข้ไม่สบายเอาได้ง่ายๆ ส่วนคุณแม่จะอยู่ไฟได้มากน้อยกี่วันก็ขึ้นอยู่กับคนหาฟืนหาน้ำให้ ซึ่งโดยส่วนใหญ่จะอยู่ไฟกัน 7, 9, 13 หรือ 15 วัน กรณีของ Patiew คุณแม่อยู่ไฟได้ 7 วัน (ช่างบังเอิญจริงๆ เมื่อตรงกับวันที่ 7 ซึ่งเป็นวันที่เกิดพอดี) ส่วนน้องคนสุดท้องคุณแม่เล่าว่าอยู่ไฟถึง 15 วันเลยทีเดียว

**คนโบราณเชื่อกันว่ายิ่งอยู่ไฟได้นานเท่าไร คุณแม่จะแข็งแรง ไม่เจ็บป่วยง่าย ไม่กลัวความเย็น และผิวพรรณจะดีมากขึ้นด้วย** คนคลอดจึงชอบอยู่ไฟกันนานๆ แต่ผู้เป็นสามีคงไม่ชอบสักเท่าไร เพราะยิ่งอยู่นานก็เท่ากับว่าต้องลำบากในการหาบน้ำขนฟืนมาให้มากขึ้นไปด้วย

ระหว่างอยู่ไฟ มีข้อปฏิบัติที่คุณแม่ต้องทำตามอย่างเคร่งครัด คือ ต้องนอนอยู่ข้างคีไฟตลอดเวลา ห้ามลุกเดินไปที่อื่นโดยเด็ดขาด เว้นแต่เวลาอาบน้ำหรือทำธุระในห้องน้ำเท่านั้น และน้ำที่ใช้อาบและกินก็ต้องตักออกมาจากปิ๊บที่ต้มน้ำสมุนไพรนี้เท่านั้น ส่วนอาหารการกิน ก็ให้กินเฉพาะข้าวเหนียวจิ้มกับเกลือบีบน้ำมะนาวลงไปหน่อย ห้ามกินอาหารอย่างอื่นโดยเด็ดขาด แงๆๆๆ คุณแม่เล่าว่าบางทีรู้สึกเบื่อๆ อยากกินโน่นนี่มากๆ ก็ปั้นข้าวเหนียวเป็นก้อนเล็กๆ นำไปผิงไฟให้ไหม้พอมีกลิ่นหอมๆ กินแก้ขัดไปก่อน ก็อร่อยไปอีกแบบ

นอกจากนี้คุณพ่อจะต้องคอยเปลี่ยนแก่นไม้ (สมุนไพรในปิ๊บ) ทุกๆ 3 วัน ซึ่งแก่นไม้นี้จะต้องเป็นชนิดเดียวกับที่ใส่เข้าไปตอนแรกทุกประการ (จะเปลี่ยนเป็นชนิดอื่นไม่ได้) และจะต้มนานกว่านั้นไม่ได้ไม่เช่นนั้นน้ำที่คุณแม่กินเข้าไปจะช่วยให้มดลูกเข้าอู่ช้า ต้องอยู่ไฟนานออกไปอีก (งานนี้เลยต้องเลือกเอาว่าจะเปลี่ยนสมุนไพรให้ตรงเวลา หรือจะขนฟืนมากขึ้นกว่าเดิม)

ข้อพึงระวังที่คุณพ่อต้องปฏิบัติอย่างเคร่งครัด คือ ต้องสุมไฟให้ติดอยู่ตลอดเวลา (ถ้าไฟดับต้องเริ่มนับวันแรกของการอยู่ไฟใหม่) ต้องตักน้ำใส่ตุ่มใบเล็กให้เต็มอยู่ตลอดเวลา (เอาไว้ให้คนคลอดนำไปผสมกับน้ำร้อนที่ตักออกมาจากปิ๊บเพื่อนำไปอาบ) ต้องเปลี่ยนแก่นไม้ทุกๆ 3 วัน และที่สำคัญ ห้ามบ่นว่า “ร้อน” เมื่อเข้าใกล้คีไฟทุกครั้ง เพราะจะทำให้คุณแม่มีอาการแสบร้อนตามตัวตลอดการอยู่ไฟ

ทั้งหมดนี้ เป็นคำบอกเล่าจากคุณแม่ของ Patiew เองค่ะ (คุณแม่ประยูร ราชชารี: หญิงชาวบ้านในจังหวัดมหาสารคาม)


เป็นยังไงกันบ้างคะ จากเรื่องราวที่ Patiew นำมาเล่าสู่กันฟัง ผนวกกับเรื่องที่ อ.เอก นำเสนอ ถึงตอนนี้ ใครคิดถึงคุณแม่บ้างเอ่ย เสาร์-อาทิตย์นี้ ขอให้สุขกายสบายใจกับการดูแลเอาใจใส่คุณแม่กันทุกคนนะคะ

[black_express]

สำหรับผมกับน้องสาว แม่บอกว่าทำคลอดที่บ้าน โดยมีหมอตำแย และยายผมเป็นผู้ช่วยเหมือนกัน

ส่วนการอยู่ไฟนั้น เป็นการรักษาอุณหภูมิของร่างกายผู้เป็นแม่หลังคลอดไม่ให้ลดลงเร็วนัก สภาพร่างกายจะได้คืนสู่ปกติอย่างช้าๆ เป็นธรรมชาติ แต่ได้ยินว่าแม่บางคนอยู่ไฟไม่ได้ ต้องทานยาดองแทน ภายหลังการอยู่ไฟค่อยๆ เปลี่ยนแปลงไปเป็นชุดอยู่ไฟขนาดกระทัดรัด ใช้ผ้าหนาๆ คาดชุดที่มีเชื้อจุดไฟทำนองเดียวกับยากันยุงเป็นแท่งสั้นๆ ผูกติดหน้าท้องแทน แต่ต้องระวังไม่ให้เชื้อชุดติดไฟมากเกินไป อาจไหม้ผ้าที่คาด ทำให้ผิวไหม้ได้

สำหรับน้ำต้มอาบ ใส่ไม้ต่างๆ และใบมะขามลงไปด้วย สร้างกลิ่นหอม และเป็นการล้างเหงื่อไคล สิ่งสกปรกออกจากร่างกายได้ดีกว่าน้ำธรรมดา และรักษาอุณหภูมิของร่างกายให้คงที่ด้วย

ได้ยินจากแม่ยาย ซึ่งเป็นผู้หญิงสมัยอยู่ไฟแบบโบราณบอกว่า ถ้าอยู่ไฟครบกำหนด ร่างกายแข็งแรง เดินฝ่าฝนโดยไม่มีอาการสะท้าน ป่วยกระเสาะกระแสะ เหมือนคุณแม่สมัยใหม่ที่ใช้วิธีฉีดยาแทนการอยู่ไฟ ไม่กี่วันลุกขึ้นทำงานแล้ว จริงเท็จแค่ไหน ผมซึ่งเป็นผู้ชายไม่ขอยืนยันนะครับ หากคิดตามหลักธรรมชาติแล้ว คนโบราณเข้าใจสังเกตและประยุกต์มาใช้ได้ผลดีจริงๆ

[Mongwin]

อ่านแล้วก็ทำให้คิดต่อได้อีกยาวไกล
คนยุโรป อเมริกา แอฟริกา สมัยโบราณ
มีการอยู่ไฟหรือเปล่านะครับ

-------------------

สถานีรถไฟบ้านคูบัว น่าเสียดายที่กำหนดเวลาเดินรถไม่เหมาะกับการท่องเที่ยวเอาเสียเลย
ก็เลยขออนุญาตพี่ตึ๋ง นำภาพสถานีบ้านคูบัวมาลงประกอบ เพื่อความสมบูรณ์นะครับ