นิราศสุโขทัย ของคุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนา

[Mongwin]

คำอธิบายโดย อ.ปรัชญา ปานเกตุ สาขาวิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ ม.ราชภัฏเพชรบุรี ๒๑ ม.ค. ๒๕๕๕
-----------
นิราศสุโขทัย ของคุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนา (ส้มจีน อุณหะนันท์) กล่าวถึงการเดินทางไปจังหวัดสุโขทัยเพื่อส่งญาติชื่อ "พ่อเถียว" ที่จะเดินทางไปรับตำแหน่งอัยการจังหวัดสุโขทัย ออกเดินทางเมื่อวันศุกร์ที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๓ เริ่มต้นการเดินทางที่สถานีรถไฟหัวลำโพง โดยขบวนรถไฟสายพายัพ หยุดพักค้างคืนที่จังหวัดพิษณุโลก วันรุ่งขึ้นแวะลงรถไฟเพื่อเปลี่ยนเส้นทางที่สถานีรถไฟชุมทางบ้านดารา ซึ่งเป็นสถานีรถไฟที่เชื่อมต่อระหว่างเส้นทางสายเหนือกับเส้นทางสายตะวันตก (สวรรคโลก) เข้าด้วยกัน

เมื่อเดินทางถึงสวรรคโลก ต้องลงเรือจ้างฝ่าลมฝนและสายน้ำที่ไหลเชี่ยวต่อไปอีก ๑ คืน จึงถึงเมืองสุโขทัย นับเป็นการเดินทางที่ลำบากและเหนื่อยยากมาก หลักจากที่พักที่สุโขทัย ๓ คืน และเที่ยวชมสถานที่สำคัญ ๆ ในเมืองสุโขทัยแล้ว คุณหญิงและคณะก็เดินทางกลับ โดยใช้เส้นทางเดิม แต่เปลี่ยนจากการนั่งเรือแจวเป็นการนั่งเรือไฟทวนน้ำไปจนขึ้นบกที่บ้านบางตาล ขึ้นรถยนต์จากบ้านบางตาลมาถึงสวรรคโลก ขึ้นรถไฟจากสถานีสวรรคโลกไปลงที่สถานีรถไฟชุมทางบ้านดารา แล้วขึ้นรถไฟสายพายัพจากสถานีนี้ล่องลงสู่กรุงเทพฯ แวะพักที่พิษณุโลก ๑ คืนเหมือนเมื่อครั้งเดินทางไป รุ่งเช้าจึงขึ้นรถไฟเดินทางกลับสู่กรุงเทพฯ

[Mongwin]

นิราศรักหักใจจำไกลบ้าน
ไปสุโขทัยเบื้องเมืองโบราณ ชมสถานแถวทางให้สร่างใจ

ทั้งประสงค์ส่งพ่อเถียวเกี่ยวเป็นญาติ ไปรับราชกิจวินิจฉัย
เป็นอัยการจังหวัดนัดกันไป พออุทัยไขศรีฉวีเรือง

ที่ยี่สิบเจ็ดมิถุนาวันคลาคลาด พุทธศักราชสองพันกันต่อเนื่อง
สี่ร้อยเจ็ดสิบสามยามประเทือง จึงย่างเยื้องยังหมู่ที่บูชา

จุดเทียนน้อมเศียรกราบพุทธรูป และจุดธูปที่อัฐิปริปากว่า
ขอลาไกลไปดูเมืองบูราณ์ แล้วไคลคลาจากตึกรู้สึกงง

เห็นเด็กเด็กเลี้ยงมาล้อมหน้าหลัง ล้วนแต่ตั้งใจงามจะตามส่ง
คิดห่วงหลังห่วงหน้าพะว้าพะวง ค่อยดำรงกายออกนอกประตู

ระทวยอ่อนถอนใจอาลัยเหลียว เคยไปเที่ยวครั้งใดก็ไปคู่
ไปคนเดียวเสียวเจตน์น้ำเนตรพรู มิได้ดูสิ่งใดหักใจจร

๑/ ถึงสถานีใหญ่รถไฟจวน จะออกล้วนเซ็งแซ่แลสลอน
เป็นหลายสายย้ายพรากจากนคร เรารีบจรพร้อมเสร็จรวมเจ็ดคน

นั่งที่สองของใช้ไปรถตู้ ดูคนผู้ส่งรับกันสับสน
บ้างอวยชัยให้ล้วนส่วนมงคล ส่งกันจนรถออกนอกชาลา

เป็นขบวนขบวนไม่ป่วนปั่น แต่ละคันท่วงทีมีสง่า
ควรภูมิใจไทยเจริญเพลิดเพลินตา นับเวลายิ่งทวีบริบูรณ์

ลอดสะพานกษัตริย์ศึกจารึกยศ อันปรากฏเกียรติไว้มิให้สูญ
พระกำจัดไพรินทร์จนสิ้นมูล ทรงเพิ่มพูนอำนาจของชาติไทย

เป็นดิเรกเอกราชชาติในโลก อุปโภคสารพันทันสมัย
พระสร้างทำบำรุงเป็นกรุงไกร สืบมาให้ไปภายหน้าคุ้มฟ้าดิน

[Mongwin]

๒/ มาถึงจิตรลดาสถานี มิใช่ที่ชาวประชาอย่าถวิล
สำหรับพระราชะจอมนรินทร์ เสด็จลินลาศตรงทรงรถไฟ

เห็นดุสิตคิดเหมือนได้ไปดุสิต ชวลิตแลตลอดยอดไสว
พระที่นั่งดังสถานพิมานไชย สวยดังไกรลาสสวรรค์อันรุ่งเรือง

เห็นโบสถ์วัดเบญจมบพิตร แลวิจิตรสี่มุขแสงสุกเหลือง
ดังทองทาบปลาบปลั่งมลังเมลือง สีกระเบื้องแลระยับจังนภางค์

ฉันน้อมกายถวายอภิวาท พระชินราชองค์ที่สองจำลองสร้าง
โปรดพิทักษ์รักษาทุกท่าทาง ให้สำอางสำเร็จเจตนา

ข้าพเจ้าเขาทั้งหลายทุกชายหญิง จงพ้นสิ่งโรคภัยให้ถ้วนหน้า
มีดวงใจใสกระจ่างทางสัมมา วัฒนาลาภล้ำอร่ามเรือง


๓/ ถึงสามเสนไม่ได้ความเรื่องสามเสน ใครประเคนชื่อไว้ไฉนเรื่อง
เอาพิมเสนแลกเกลือเห็นเหลือเปลือง ล้วนแต่เครื่องเสียค่าราคาควร


๔/ ถึงบางซื่อซื่อตรงลงว่าโง่ โอ้พุทโธ่คิดมาก็น่าสรวล
ที่ตลบแตลงแต่งสำนวน กลับชมชวนกันว่าอาจฉลาดดี

คนชนิดไหนนะเรียกฉลาด ที่จอมปราชญ์ยกย่องว่าผ่องศรี
ถ้าจะมีใครโผล่โต้วาที และทั้งมีกรรมการประหารความ

คงได้ฟังคารมอุดมแปลก ต่างจะแหวกเอาชัยในสนาม
ต่างชี้เลศเหตุผลจนให้งาม ซึ่งจะคร้ามปากกันนั้นไม่มี

ฉลาดใดไม่เหมือนการชาญฉลาด รักษาอาตม์ให้ดำรงตรงวิถี
แห่งสัมมาอาชีวะนั่นแหละดี มิให้มีอกุศลปนมลทิน

จึงควรนับว่าเป็นปราชญ์ฉลาดล้ำ อันบาปกรรมมิให้เข้ากายสิ้น
ครองชีวิตสุขาเป็นอาจิณ อยู่ในศีลซื่อสัตย์สวัสดี

เห็นตึกเตาเผาดินเป็นหินผง แล้วขายส่งเฟื่องฟุ้งทั้งกรุงศรี
ทำสะพานบ้านเรือนเขื่อนกุฎี แห้งเป็นศีลาแท่งแข็งแรงทน

บางซื่อนี้โรงมีทหารบก ปลูกล้อมวกกว้างใหญ่ดั่งไพรสณฑ์
มีทหารชาญชัยหลายกองพล เป็นน่ายลยินดีบุรีเรา

[Wisarut]

ปี 2473 มีรถเร็วขบวน 21/22 (กรุงเทพ - พิษณุโลก) เดินทุกวัน เดินจากกรุงเทพ 7 โมงเช้าถึงพิษณุโลกก็หัวค่ำ - ต่อด้วยขบวนรถรวม พิษณุโลก - ลำปาง ลงบ้านดารา
ก็เข้าแก็ปพอดี เพราะ รถด่วนสายเหนือ ออกตอน 6 โมงเย็น มีเดินสัปดาห์ละ 2 เที่ยว

[Mongwin]

คุณหญิงส้มจีนขึ้นขบวนรถพิษณุโลก-ลำปาง ลงชุมทางบ้านดาราจริง ๆ ครับ
ดังในนิราศที่บรรยายว่า...

[Mongwin]

๕/ ถึงบางเขนเลนมากต้องลากเข็น เรือติดเลนหรือเช่นเข็นซุงเสา
ก็พอจะเข็นได้สบายเบา แต่ว่าเจ้าความรักนี้หนักครัน

ลงติดตรังฝังใจเข็นไม่ออก ยิ่งกว่าตอกด้วยตะปูคิดดูขัน
บางทีถึงร่างกายวายชีวัน เพราะรักนั้นมิได้สมอารมณ์ปอง

สมรักแล้วแคล้วคลาดนิราศร้าง นี่อีกอย่างก็ระทมอกตรมหนอง
เป็นโรคร้ายหายยากมากทำนอง ยิ่งตรองตรองเรื่องรักชักรำคาญ

๖/ ถึงหลักสี่มีนาธัญญาไสว ขอขอบใจชาวนามหาศาล
สู้เหนื่อยยากตรากตรำกระทำการ ไถคราดหว่านเก็บเกี่ยวด้วยเรี่ยวแรง

การกินอยู่ดูทุเรศสมเพชเหลือ กะปิเกลือปลาร้าน่าแสยง
นอนโรงจากฟากปูสู้ตะแคง โคลนตมแห้งเกรอะกรังเขายังทน

เราลำบากยากใจอะไรหน่อย บ่นตะบอยกันทั้งวันตั้งพันหน
มีที่อยู่ดังวิมานสำราญตน กินดังปนเพชรทองยังร้องคราง

เอาแต่สุขส่วนตัวทั่วทุกผอง ขอเชิญมองดูคั่นคนชั้นล่าง
ตรองสักนิดคิดสักหน่อยอย่างปล่อยวาง จะเห็นทางเพื่อนมนุษย์สะดุดใจ

อันหลักสี่นี้นามยังงามอยู่ หลักหนึ่งสองสามไม่รู้ไปอยู่ไหน
รัชกาลที่สี่มีพระทัย บำรุงไพร่พลเมืองให้เฟื่องฟู

ให้ขุดคลองแยกจากคลองผดุง ผ่านท้องทุ่งป่าละเมาะถึงเกาะคู่
ตำบลบางปะอินถิ่นควรรู้ ปักไว้ให้ดูตลอดทาง

หลักละ ๕๐ เส้นเป็นหลักหลัก ตั้งแต่หนึ่งถึงสำนักหลักที่สอง
ที่สามที่สี่ห้าหกเจ็ดเขตรองรอง นับเกือบสองพันเส้นสร้างกว้าง ๕ วา

ราวร้อยเส้นเป็นมีศาลาพัก ตัวไม้สักมุงกระเบื้องเขื่องอยู่หนา
เมื่อยังเยาว์เราได้เห็นเด่นนัยน์ตา แต่เวลานี้ไม่เห็นดังเช่นเคย

ทรงพระราชทานนามตามนุสรณ์ ชื่อคลองเปรมประชากรสุนทรเฉลย
ชื่อตามหลักยักเป็นอื่นไม่คืนเลย เหลือพิเปรยสี่กับหกก็ตกลง

อันบูราณสถานที่มีประวัติ ถ้าเปลี่ยนผลัดชื่อใหม่ย่อมไหลหลง
ต้องเรียนใหม่ไถ่ถามเพราะความงง เอาไว้คงชื่อไม่ได้ไฉนนา

[Mongwin]

๗/ ถึงดอนเมืองเนืองนองกองเครื่องบิน วิชาศิลป์สิ่งนี้ดีหนักหนา
ชวนกันหัดให้จบทางนพภา จะไปมาเร็วพลันเท่าทันการณ์

มิควรกลัวตกดินสิ้นชีวิต ความตายคิดไม่ประหลาดชาติสังขาร
ถ้าถึงที่ชีวันอันตรธาน อยู่กับบ้านมันก็มรณา

เป็นทหารนักบินควรยินดี เกิดมามีโชคแก่ชาติศาสนา
ถ้ามาตรแม้นไพรีมาบีฑา อาจรักษาปกป้องได้ว่องไว

แม้จะเสียชีวาตม์อย่าขลาดหลบ ต้องรุกรบจนศัตรูอยู่ไม่ได้
ช่วยกันรักษาเอกราชของชาติไทย ถาวรไว้ในหล้าคุ้งฟ้าดิน

ให้สมศักดิ์อัครฐานทหารกล้า ยามเวลาสงบสมอารมณ์ถวิล
รีบฝึกหัดให้ชำนาญในการบิน รอบรู้ถิ่นทั่วประเทศเขตของเรา

รู้ทางหนีทีไล่ย่อมได้เปรียบ ไหวพริบเฉียบแหลมดีไม่มีเศร้า
สามัคคีมีไว้ไม่ใจเบา แม้ภูเขาก็อาจสามารถทำลาย

ทหารบกทหารเรือและเสือป่า ย่อมมีหน้าที่เหมือนกันดังมั่นหมาย
ควรไว้เกียรติศักดิ์หลักผู้ชาย มิให้อายแก่เขาชาวโลกา

ดูเขาหรือคือบุคคลที่ต้นคิด เพียรประดิษฐ์ยานยนตร์ด้นเวหา
มิได้เกรงตกตายวายชีวม ทำจนสามารถเสร็จสำเร็จการ

โลกมนุษย์สุดประเสริฐเกิดชีวิต นักประดิษฐ์ต่างต่างอย่างวิตถาร
ถ้าช่างคิดประดิษฐ์ทำเครื่องสำราญ เครื่องประหารชีวิตไม่คิดทำ

มีเมตตาอารีเหมือนพี่น้อง ใครขัดข้องช่วยชุบอุปถัมภ์
โลกจะแสนสุขประเสริฐเลิศล้ำ เหมือนหนึ่งสำนักสวรรค์ชั้นอินทรา

ทางซ้ายมือมีตลาดขนาดใหญ่ ของกินใช้สารพันน่าหรรษา
ใกล้ทางรถทางน้ำส่ำนาวา คลองเปรมประชากรขนานยานรถไฟ

[Mongwin]

๘/ ถึงหลักหกจีนยกร่องทำสวน แต่ผักล้วนแลลิ่วทิวไสว
ในท้องร่องปลูกข้าวไม่เปล่าไป เขาทำได้ประโยชน์คล่องทั้งสองทาง

การขยันขันข้อแล้วหนอเจ๊ก งานใหญ่เล็กไม่เลือกคลำทำทุกอย่าง
ที่สุดขนอุจจาระไม่ระคาง ได้เงินอย่างเดียวนั้นเป็นชั้นดี

การหากินถูกอย่างทางสัมมา ไม่เลวทรามต่ำช้าน่าบัดสี
การทุจริตมิจฉาชีพราคี และเป็นที่อับอายขายหน้าตา

เห็นบัวหลวงตระการบานแฉล้ม บ้างตูมแย้มงามเล่ห์ดังเลขา
สัตตบุษย์ผุดพ้นชลธาร์ สัตตบันวรรณาน่ายินดี

สัตตบงกชสดใสวิลัยลักษณ์ บัวเผื่อนสะพักบัวผันกระชั้นสี
สะพรั่งพร้อมเยียยงจงกลมณี ให้เปรมปรีดิ์เจริญเพลินกมล

ดอกไม้น้ำดอกไม้ดินสิ้นทั้งหลาย ดอกกล้วยไม้กินน้ำค้างกลางเวหน
ล้วนเป็นเครื่องชูจิตยามพิศยล กลิ่นระคนยั่วยวนชวนสำราญ

ความอยากชมดมกลิ่นถวิลหวัง จึงปลูกฝังกันชุกแทบทุกบ้าน
ที่ใดมีผกาสุมามาลย์ ดูสง่าพาบ้านโอฬารงาม


๙/ คลองรังสิตพิศตรงไม่โค้งคด มีการทดน้ำมาทำนาหลาม
มีคลองน้อยซอยสลับนับหนึ่งนาม ไปจนสามสิบกว่าล้วนนาดี

มีประตูระวังปิดขังน้ำ ถ้าเหลือล้ำระบายออกนอกวิถี
แต่น้ำรักไหลรวมท่วมฤดี มิรู้ที่จะระบายให้คลายใจ

๑๐/ มาถึงเชียงรากใหญ่ไฉนหรือ จึงระบือชื่อเสียงเวียงที่ไหน
หรือเป็นเพียงตั้งรากแล้วจากไกล ก็มิได้เห็นซากของรากเลย

สถานที่ย่อมมีประวัติการณ์ จึงเรียกขานตำบลนุสนธิ์เฉลย
ทั้งบกเรือเหนือใต้ใช้กันเคย ไปมาเอ่ยชื่อเค้าได้เข้าใจ

เหมือนความดีความชั่วตัวบุคคล แม้ร่างกายตายหล่นไปไหนไหน
ชื่อยังอยู่รู้แจ้งทุกแห่งไป ลมน้ำไฟก็มิอาจสามารถทำลาย

รถข้ามสะพานเหล็กรองก้องกระทบ ดังตลบวับหวือหูอื้อหาย
ความเร็วของรถมองตาลาย มิได้วายอาวรณ์อ่อนอารมณ์

[Mongwin]

๑๑/ มาถึงเชียงรากน้อยยิ่งสร้อยเศร้า ไฉนเล่าจะทราบเรื่องเบื้องประถม
เชียงรากคู่อยู่ใกล้ไม่ระทม เราโศกซมเพราะคู่ไปอยู่ไกล

ข้ามสะพานเรียกร้องคลองเชียงราก เสียงดังมากอีกเหมือนกันสนั่นไหว
รถหยุดหน้าสถานีค่อยมีใจ ลืมอาลัยลืมตัวมัวแต่ดู

เขาขึ้นลงส่งรับกันสับสน เดินมาชนถูกตัวและหัวหู
ไม่ถือโกรธทำจำคำครู เบียดเสียดสู้อดทนปนกันไป

เชียงรากหรือเชิงลากยากจะคิด ถูกหรือผิดตามแต่จะแก้ไข
เขาเล่ายักษ์สถุลมารพาลสุดใจ หวังจะให้พระรถหมดชีวา

ทำประชวรกวนผัวดังตัวเปรต สยายเกศกระสับกระส่ายทั้งซ้ายขวา
เอาข้าวเกรียบเรียบไว้ใต้ไสยา แล้วครางว่ากระดูกลั่นจะบรรลัย

ทำฉะอ้อนวอนทูลอาดูรดิ้น ว่าเคยกินผลพฤกษาในป่าใหญ่
มะม่วงผู้รู้หาวขาวอำไพ มะนาวไซร้รู้โห่รสโอชา

จงโปรดให้พระรถทรงยศเดช ไปแจ้งเหตุแก่เมรีที่ภูผา
ได้มากินก็จะสิ้นซึ่งโรคา ซองสารานี้นำไปให้แก่นาง

พระราชางวยงงด้วยหลงใหล ดำรัสใช้โอรสาไปป่ากว้าง
ฝ่ายพระรถขับม้ามาหลงทาง จึงพักค้างที่กุฎีพระชีไพร

เห็นอักษรแก้ขยายชายภูสิต ในลิขิตว่าผู้ถือหนังสือไข
ถึงกลางวันกินกลางวันอย่าพรั่นใจ ถึงกลางคืนกลืนให้มันวายปราณ

พระฤๅษีสงสารกุมารน้อย จึงแปลงถ้อยความใหม่ลงในสาร
ถึงกลางคืนรับกลางคืนให้ชื่นบาน ถึงกลางวันพลันสมานการไมตรี

พระรถไปได้นางได้ดวงเนตร ยาวิเศษหนีลับกลับกรุงศรี
พระบิตุรงค์ทราบความตามคดี อสุรีมันแกล้งจำแลงมา

จึงลงโทษนางนั้นชีวันวาย ราพณ์ร้ายกลายพักตร์เป็นยักษา
มีร่างกายใหญ่โตต้องโกลา ลากใหญ่มาหยุดหน่อยลากน้อยไป

ต้องตัดกรรอนเช่นกันเป็นชิ้น โลหิตนองกองดินดั่งธารไหล
ที่ตำบลขนกายมารร้ายไซร้ พื้นไผทแดงดลจนทุกวัน

ตรงเนื้อหนาผ่าวิ่นเป็นชิ้นจิ๋ว เป็นแปดริ้วหิ้วหามตามขยัน
จึงเรียกแปดริ้วนามไปตามกัน เท็จจริงนั้นอยู่แก่เขาผู้เล่ามา

[headtrack]