นิราศสุโขทัย ของคุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนา

[Mongwin]

ขอบคุณคุณต้นครับสำหรับข้อมูลเสริม
คงต้องวัดระยะทางดูว่าจากปากคลองเปรมฯ ถึงสถานีรถไฟหลักสี่ คิดเป็นกี่ร้อยเส้นนะครับ (1 เส้น = 20 วา = 40 เมตร)

ส่วนร่องรอยของศาลา ท่าทางจะหมดหวัง เพราะแม้แต่สมัยที่คุณหญิงฯ เดินทาง ก็บอกว่าเคยเห็นตอนเด็ก ๆ ตอนนี้ไม่เห็นแล้ว

คุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนา เกิดเมื่อวันที่ ๔ พ.ค. ๒๔๑๑ และถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันที่ ๑ ก.ย. ๒๕๐๐ ในคราวที่เดินทางไปสุโขทัยนี้อายุ ๖๒ ปี
คุณหญิงฯ เป็นภรรยาของพระยาเขื่อนเพ็ชรเสนา (ทรัพย์ อุณหะนันท์) ซึ่งเกิด พ.ศ. ๒๓๙๗ และถึงแก่อนิจกรรม พ.ศ. ๒๔๖๘ ดังนั้น ขณะที่คุณหญิงฯ เดินทางไปสุโขทัยนี้
สามีของคุณหญิงถึงแก่อนิจกรรมไปแล้ว ๕ ปีครับ

[Mongwin]

๑๒/ ถึงบางปะอินถิ่นเหมาะเป็นเกาะคู่ พระราชวังตั้งอยู่ดูสง่า
แต่ตัวเราว้าเหว่อยู่เอกา อนิจจาเหมือนเกาะแกล้งเยาะเรา

มีคำกล่าวเล่าว่าเกาะนี้ เดิมเป็นที่อาศัยของผู้เฒ่า
มีบุตรหลานหลายกระท่อมล้วนย่อมเยา ปลูกน้ำเต้าฟักแฟงไว้แกงกิน

ที่ราบต่ำทำนาเป็นอาหาร สุขสำราญตามทำนองของท้องถิ่น
มีหลานสาวขาวบางชื่อนางอิน เขาเรียกถิ่นนี้เฉพาะเกาะเลนตม

ภายหลังมีสุริยวงศ์พระองค์หนึ่ง เรือมาถึงหัวเกาะจำเพาะล่ม
เกิดพายุแรงกล้านาวาจม ต้องระทมว่ายน้ำแทบจำตาย

ถึงตลิ่งทิ้งองค์ลงกับพื้น จะเดินยืนไม่ไหวฤทัยหาย
เห็นแสงไฟกระท่อมน้อยอยู่พร้อยพราย เรียกโวยวายช่วยด้วยจะม้วยมรณ์

พวกชายหญิงวิ่งไปเอาไฟส่อง ช่วยกันประคองมาประทับลงกับหมอน
ได้สมสองนางอินครั้นทินกร รุ่งแล้วจรกลับไปไม่ได้มา

ฝ่ายนางอินมีครรภ์ถ้วนกำหนด คลอดโอรสงามพักตร์เป็นหนักหนา
ได้เจ็ดขวบองอาจประหลาดตา จึงจัดพาไปถวายให้บิตุรงค์

ครั้นเติบใหญ่ได้เป็นมหาอำมาตย์ ในพระราชทินนามตาประสงค์
เป็นเจ้าพระยากลาโหมสุริยวงศ์ แล้วได้ดำรงสยามราชปราสาททอง

ทรงสร้างวัดไชยชุมพลมงคลสถาน ซึ่งพระองค์ท่านสมภพประสบสนอง
ชาวบ้านเรียกเกาะอออินอออินครอง บ้างเรียกร้องบางปะอินถิ่นพบกัน

อันเกาะนี้มีกษัตริย์หลายรัชช์ประทับ สร้างสำหรับประพาสเปรมเกษมสันต์
แล้วเลิกร้างห่างมาช้านานครัน พระทรงธรรม์มหาปิยายง

วงศ์จักรีที่ห้าพระปราโมทย์ พระองค์โปรดสร้างขนาดราชประสงค์
พระที่นั่งใหญ่ใหญ่เป็นหลายองค์ ที่งามทรงเลื่องลือฝีมือไทย

พระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์ เป็นปราสาทปลูกสร้างกลางสระใหญ่
ที่เกาะนอกออกมหาชลาลัย สร้างวัดไว้ท้ายเกาะเพราะศรัทธา

ทรงพระราชทานนามความพิเศษ วัดนิเวศธรรมประวัติจัดศึกษา
ให้พระสงฆ์เรียนร่ำพระธรรมา บำรุงพุทธศาสนาถาวรเนา

[Mongwin]

๑๓/ ถึงบางโพธิโพธิมีที่ไหนแน่ เห็นแต่แพปากคลองขายของข้าว
รถวิ่งข้ามสะพานปร๋อไม่รอเบา ดูไม่เท่าไม่ทั่วของตัวคลอง

เลียบใกล้ทางข้างแม่น้ำเจ้าพระยา เห็นนาวากลไฟแล่นไวว่อง
จูงเรือข้าวยาวยืดเป็นพืดมอง บ้างขึ้นล่องขนสินค้าทั้งมาไป

ทางน้ำนั้นก็นั่งสบายไม่พายถ่อ ทางบกก็ไม่ต้องเดินเพลินหรือไม่
ถ้าไม่ต้องกินอาหารประการใด จะสำราญบานใจไปทุกคน

การเหนื่อยยากกรากกรำทำทั้งสิ้น เพราะต้องกินเป็นเหตุประเภทผล
จะนั่งนอนร้อนเร่าเฝ้ากังวล จนวายชนม์นั่นแหละสิ้นถวิลปอง

--------
ปัจจุบันคือ สถานีรถไฟบ้านโพ ซึ่งก่อนถึงสถานี ทางรถไฟจะเข้าใกล้แม่น้ำเจ้าพระยา ในอดีตคงเห็นเรือในแม่น้ำอย่างชัดเจน
โปรดสังเกตว่า คุณหญิงฯ ไม่ได้กล่าวถึงสถานีรถไฟรังสิต ที่สร้างในภายหลังครับ
ส่วนสถานีรถไฟคลองพุทรา สร้างเมื่อใด ใครทราบบ้างครับ ไม่กล่าวถึงเหมือนกัน

สำหรับระยะทางจากวัดโสมนัส (ต้นคลองเปรมประชากร) ถึงสถานีรถไฟหลักสี่ ระยะทางประมาณ 400 เส้น (16 กม.) พอดีครับ

[Wisarut]

^^^
กว่าจะมีสถานีคลองพุทราก็ปี 2476 โน่นครับ

[headtrack]

[Mongwin]

ขอบคุณคุณวิศรุตกับคุณต้นครับ สำหรับข้อมูลเพิ่มเติม

นึกภาพผู้หญิงอายุเลย ๖๐ และเป็นคุณหญิงด้วย นั่งรถไฟไปกับญาติ ๆ ๗ คน แล้วมีเวลาสังเกตสองข้างทางรถไฟไปตลอดทางไม่ออกจริง ๆ ครับ สมัยนี้คงแทบเป็นไปไม่ได้แล้ว
----
เดินทางไปสุโขทัยแบบย้อนอดีต ๘๐ กว่าปีก่อนกันต่อครับ ถึงอยุธยาแล้วตอนสาย ๆ

๑๔/ ถึงศรีอยุธยาเวลาสาย น่าเสียดายกรุงเก่ามาเศร้าหมอง
เคยรุ่งเรืองจำรัสกษัตริย์ครอง โอ้มาต้องกลับกลายเป็นไร่นา

ตำนานเก่าเล่าเรื่องแต่เบื้องก่อน พระนครไพบูลย์พูนสุขา
แต่ครั้งหนึ่งไร้กษัตริย์ขัดติยา พวกเสนาพร้อมเพรียงกันเสี่ยงเรือ

สุพรรณหงส์เอกชัยไปตามน้ำ ประหลาดล้ำเรือคว้างไปทางเหนือ
ดุจจะมีวิญญาณมาจานเจือ ไปหยุดเกื้อกูลเผ่าพวกชาวนา

มีฝูงเด็กเลี้ยงโคบ้างโห่ร้อง เล่นทำนองยกทัพรับอาสา
ตั้งหัวหน้าหนึ่งเป็นเจ้าชาวประชา มีเสนาหมอบก้มประนมกร

เอาจอมปลวกต่างบัลลังก์นั่งบัญชา ลงอาชญาผู้ผิดกิจสังหรณ์
เอาต้นกกต่างดาบปราบฟันฟอน ถูกคนนอนมรณาน่าอัศจรรย์

พวกอำมาตย์ถ้วนทั่วเชิญหัวหน้า ลงนาวาประโคมร้องฆ้องกลองสนั่น
ให้ครองศรีอโยธยาเป็นราชันย์ ทรงนามนั้นสายน้ำผึ้งซึ่งก็มี

ว่าพระนามกษัตริย์สายน้ำผึ้ง ครองกรุงถึงสุโขทัยหาใช่ที่นี่
องค์เดียวกันหรือไฉนไม่ทราบดี แต่ก็มีเรื่องเกี่ยวข้อเดียวกัน

ว่าไปได้ธิดามหาประเทศ กรุงจีนเขตห่างไกลไอศวรรย์
ได้เงินทองเภตราสารพัน บริวารนั้นตามมาพาราไทย

๑๕/ ถึงบางกระจะพระเสด็จนิเวศน์ก่อน แล้วย้อนเสด็จกลับมารับใหม่
พระนางสร้อยดอกหมากมิอยากไป กลั้นพระทัยแดดิ้นจนสิ้นชนม์

พระเจ้าสายน้ำผึ้งจึงให้สร้าง วัดพระนางเชิงไว้ให้กุศล
ทั้งสร้างวัดกุฎีดาวคราวมงคล นิรมลมเหสีมีศรัทธา

ทรงสร้างวัดมเหยงค์ยังคงอยู่ สังเกตดูตามทางแนวข้างขวา
พระเจดีย์เรียงรายสุดสายตา ล้วนมหาเจดีย์มีมากองค์

จะเห็นได้ใช่ชั้นสามัญสร้าง ชำรุดร้างไม่มีใครใจประสงค์
แนวแม่น้ำเก่ายังอยู่เป็นคู่ตรง แต่ในพงศาวดารข้ามฐานมา

จับเอาครั้งตั้งกรุงเทพฯทวาราวดี ลงบัญชีปึกแผ่นไว้แน่นหนา
ยกเอานามบุรีศรีอยุธยา รวมเข้ามากล้ำกลืนเป็นพื้นเดียว

ก็เริดร้างอย่างอนาถขาดชะตา กลายเป็นป่าอีกไม่มีที่แลเหลียว
ความจริงคนละเมืองต่างเรื่องเจียว คิดแล้วเหี่ยวแห้งใจครรไลลา

โอ้สิ่งใดก็ไม่เที่ยงทุกเยี่ยงอย่าง จะก่อสร้างปึกแผ่นไว้แน่นหนา
ถึงหลอมเหล็กหล่อแล่นแผ่นศิลา ก็ไม่ถาวรเที่ยงจะเถียงใย

มนุษย์เรากระดูกหนอเนื้อห่อหุ้ม มันนิ่มนุ่มกระทบกระเทือนความเคลื่อนไหว
หรือจะอาจทนทานการณ์โลกัย ย่อยบรรลัยเปื่อยเน่าไม่เนานาน

ความประพฤติดีและข้อทรลักษณ์ นั่นแหละจักดำรงคงสัณฐาน
ไม่เปื่อยพังตั้งมั่นอันตรธาน ตลอดกาลฟ้าดินจะสิ้นไป

[Mongwin]

๑๖/ ถึงบ้านม้าม้าที่มีพยศ ทั้งโกงคดเหลือกำลังจะรั้งไหว
ขืนขับขี่มีแต่จะแพ้ภัย ไม่ขอใกล้กายาของม้าโกง

กลัวม้าร้ายควายขวิดไม่ชิดใกล้ มันก็ไม่มีเรื่องเครื่องโขมง
คนทมิฬหินชาติอุบาทว์โครง หลีกอยู่โพรงเขายังแผ่กระแสลาม

เกิดเป็นคนยากจะพ้นวิกลเหตุ ดังอยู่เขตรบระหว่างกลางสนาม
ล้วนแต่ศึกกึกก้องทำนองความ มีสงครามกว่าชีวันจะบรรลัย

๑๗/ นั่งรำพึงถึงระยะมาบพระจันทร์ ยิ่งร้าวรัญจวนจิตพิสมัย
ดวงจันทร์แจ่มแรมกลับมืดลับไป ข้างขึ้นได้กลับมาแจ่มแอร่มตา

แต่ดวงพักตร์ลักขณาลี้ลาลับ มิได้กลับมาเหมือนจันทร์ดั้นเวหา
จะชมอื่นเอี่ยมโอ่ทั่วโลกา ไม่เหมือนหน้าคนรักประจักษ์ใจ

๑๘/ ถึงพระแก้วมิประสบพบพระแก้ว แต่จิตแน่วถึงพระไม่ไถล
คำนึงถึงคุณพระรัตนตรัย เป็นฉัตรชัยกั้นเกล้าทุกเช้าเย็น

[Mongwin]

๑๙/ มาถึงบ้านภาชีที่ใหญ่กว้าง รถหลีกทางรางไขว่น่าใคร่เห็น
มีโรงใหญ่ปลูกขวางคร่อมทางเป็น กั้นร่มเช่นฝนแดดระแวดระวัง

รางรถค้อมอ้อมไปทั้งซ้ายขวา ตัวสถานีวางอยู่กลางตั้ง
มีตลาดสองฟากดุจฉากประดัง ใต้ทางยังมีอุโมงค์เป็นโพรงยาว

เดินได้ตลอดลอดทางกว้างวากว่า คนไปมาทางนั้นกันอื้อฉาว
ได้ปลอดภัยรถไขว่กันระนาว ถ้าเดินก้าวข้ามข้างบนรถชนตาย

เสียงจ้อกแจ้กจอแจกันแซ่ซ้อง ขนข้าวของขึ้นลงกลัวหลงหาย
ที่รู้จักทักถามความต้นปลาย บ้างเรียกฝ่ายไกลเพียงสุ้มเสียงเครือ

ดูอะไรไม่เห็นยุ่งเท่าพุงมนุษย์ ช่างแสนสุดยุ่งยากลำบากเหลือ
พอรุ่งเช้างันงกทั้งบกเรือ วุ่นจนเหงื่อเป็นน้ำมันทุกวันไป

บ้างขายค้าหากำไรได้ง่ายคล่อง แลกเปลี่ยนของสุจริตติดนิสัย
บ้างทุจริตบิดงอไม่ขอใคร เห็นถ้าได้เป็นประชิดไม่คิดอาย

บ้างขี้เกียจทำงานขอทานเขา บ้านปล้นเอาซึ่งหน้าฆ่าเสียหาย
บ้างแย่งชิงวิ่งราวฉาวกระจาย บ้างตะกายตลบตะแลงตะแคงลิ้น

สุดแต่ได้เอาทั้งนั้นไม่หวั่นหวาด ได้โอกาสแล้วไม่เลือกกระเดือกปลิ้น
มิได้มีจรรยาเป็นอาจิณ พอได้กินได้ผดุงให้พุงเต็ม

การกินอยู่มนุษย์นี้สุดยาก ต้องกินมากหลายประการคาวหวานเข้ม
ทั้งของอ่อนแข็งเคี้ยวรสเปรี้ยวเค็ม ต้องและเล็มตามคอหอยน้อยเมื่อไร

จะบรรจุเรือกำปั่นสักพันหมื่น ให้เต็มพื้นแล้วมิต้องเติมของใหม่
บรรจุท้องมนุษย์นั้นทุกวันไป ย่อมมิได้เต็มตามความยินดี


๒๐/ ถึงหนองวิวาทอยู่ดีไม่วิวาท เห็นต่างอาตม์ต่างอยู่ไม่สูสี
มนุษย์เราถ้าวิวาทขาดไมตรี ไม่มีดีมีแต่ร้ายทำลายกัน

ทำอย่างใดจะให้เราเหล่ามนุษย์ ละสมมุติโทโสไม่โมหันธ์
ไม่อิจฉาพยาบาทขาดสัมพันธ์ ยุติธรรม์ถ้วนทั่วทุกตัวคน

แม้ผิดบ้างพลั้งให้อภัยผิด กระทำจิตมุ่งหมายฝ่ายกุศล
ไม่เบียนเบียดเสียดส่อก่อกังวล จะมีผลสุขศานติ์สำราญกัน

-------
สถานีรถไฟชุมทางบ้านภาชี ในอดีตเคยมีอุโมงค์ลอดใต้ย่านอย่างสถานีรถไฟชุมทางหาดใหญ่
ส่วนสถานีรถไฟหนองวิวาท ปัจจุบันเปลี่ยนชื่อเป็น หนองวิวัฒน์ แล้ว

สถานีชุมทางบ้านภาชี จากหนังสือ งานฉลองรถไฟหลวง ครบ ๕๐ ปี (๒๔๓๙-๒๔๙๐)

[Mongwin]

๒๑/ ถึงท่าเรือเมื่อสัปปุรุษไปพุทธบาท ที่ชายหาดเรือเรียงเคียงมหันต์
ข้ามสะพานเหล็กรานสะท้านครัน แล้วลอดขั้นสะพานไม้ครรไลคลา

เพราะที่ทางจอแจจำแก้ไข กลัวรถไฟจะทับดับสังขาร์
ช่างรอบคอบกอบโกยโปรยเมตตา โมทนาสิ่งที่ทำดีกระไร

หน้าสถานีใหญ่รถไฟหยุด สัปปุรุษเซ็งแซ่แลไสว
ทั้งทางบกทางนทีที่ใกล้ไกล พากันไปล้นหลามตามมรรคา

มีรถไฟสายน้อยคอยรับส่ง ฝ่าทุ่งดงเลียบเดินริมเนินผา
ผู้ที่ไปได้กุศลผลบูชา ทั้งได้ค่าบันเทิงสำเริงรมย์

ไปเที่ยวเขาเข้าถ้ำดูน้ำบ่อ ได้เคลียคลอรวยรินชื่นกลิ่นฉม
ซื้อของลาวชาวต้องสู้เที่ยวดูชม ขอบรมบูราณตระการครัน


๒๒/ ถึงบ้านหมอหมอยาหรือผ่าตัด ช่วยกำจัดเชื้อโรคโศกกระศัลย์
ให้สูญหายได้สนิทไม่ติดพัน ไม่เห็นชั้นหมอกล้ามารับรอง

ไม่มีหมอท้อจิตคิดวิตก โอ้เอ๋ยอกเราเห็นต้องเป็นหนอง
เพราะโรครักหมักหมมระทมมอง หมดทางช่องเยียวยารักษาเลย

-------
กลอนช่วงนี้ทำให้ทราบว่า ในอดีตเคยมีสะพานไม้เป็นสะพานลอยข้ามย่านสถานีท่าเรือด้วย

สำหรับรถไฟสายน้อย คือรถไฟราง ๗๕ ซม. ที่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์เป็นผู้ลงทุน ผมไม่แน่ใจว่าในปี ๒๔๗๓ เป็นช่วงที่หยุดเดินรถชั่วคราวหรือไม่
น่าเสียดายที่คุณหญิงไม่ได้ประพันธ์นิราศเกี่ยวกับการเดินทางไปพระพุทธบาทด้วยรถไฟไว้ครับ

[ksomchai]

ติดตามมาทุก ๆ ตอน ครับ อาจารย์เอก เหมือนได้นั่งรถไฟติดตามท่านในสมัยนั้นด้วย ท่านไม่ได้กล่าวถึงทางแยกไปอิสานที่พาชี

ดูเหมือนตอนนั้นสายอิสานยังไม่เกิดเลย ครับ

รอติดตามต่อ ครับ
_________________