นิราศสุโขทัย ของคุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนา

[Mongwin]

ดึกสงัดรัตติกาล์นิทราตื่น อยู่ห้องพื้นสูงอย่างกลางเวหา
วิเวกว่างห่างกระทบสบวิญญาณ์ ลมอัสสาสะประสาทสะอาดดี

ดวงจิตดิ่งนิ่งนังดังวิมุตติ เป็นสุขสุดจนกระทั่งเกือบรังสี
สิ่งสมมติฉุดเบิกเลิกพิธี กลับมามีอุปาทานรำคาญเคือง

คิดอีกทีดีได้ขณะหนึ่ง ดีกว่าซึ่งหมกมุ่นจิตขุ่นเหลือง
ทั้งตาปีมีแต่เหตุกิเลสเนือง ชีวิตเปลืองเปล่าประโยชน์ล้วนโทษภัย

เสียงอธึกกึกก้องทุกห้องตื่น ลงจากพื้นภัตตาที่อาศัย
ต่างกังวลขนของปองครรไล ขึ้นรถไฟไปสวรรคโลกทันที

อากาศหนาวคราววิโยคสุดโศกซ้ำ ฝนพรูพรำชืดชาหมดราศี
นั่งระทมไม่เป็นสมประฤดี อันอินทรีย์เหมือนจะแข็งด้วยแรงเย็น

ไหนจะหนาวห่างอุ่นละมุนอก ไหนจะหนาวฝนตกฟกเหลือเข็ญ
ไหนจะหนาววายุดุลำเค็ญ ฝนกระเซ็นปิดแกลแล้วแจจัน

ต่างนั่งจ๋องมองหน้ากันตาแจ๋ว แต่มองแล้วมองเล่าเฝ้าเหหัน
ดูสิ่งใดก็ไม่เห็นเหมือนเช่นกัน ต่างนิ่งอั้นตาขยิบปริบปริบไป

บ้างโงกหงับหลับตาทีท่าขัน บ้างเอนหันพิงเก้าอี้กรนฟี้ใหญ่
บ้างง่วงหงุบฟุบผงกตื่นตกใจ เห็นใครใครเข้ายิ้มยิ่งนิ่มอาย

บ้างหาวหวอดกอดอกดังนกเจ็บ นั่งหนาวเหน็บชาพานสะท้านหลาย
เมื่อคืนนอนไม่หลับระงับกาย กระสับกระส่ายเพราะแรกแปลกที่นอน

ในรถไฟขายอาหารทั้งหวานคาว เกาเหลาข้าวแกงดีมีสลอน
กินสิ่งใดทำให้ของร้อนร้อน ไม่อาวรณ์จานหนึ่งสลึงเดียว

๕๖/ ถึงบ้านตูมฝนซาเปิดหน้าต่าง ค่อยสว่างหัวใจหมองไหม้เหี่ยว
คิดประทุมตูมแย้มแฉล้มเรียว เกสรเสียวชื่นทรวงดวงกมล

นิจจาเอ๋ยเคยชื่นระรื่นกลิ่น มาสูญสิ้นอ้างว้างอยู่กลางหน
โอ้แต่นี้ที่ไหนจะได้ยล ดวงอุบลเบิกบานตระการตา

----
ยังไม่มีสถานีบึงพระ และบ้านเตงหนาม (ปัจจุบันคือ บ้านเต็งหนาม)
โดยในบัญชีสถานีปี ๒๔๙๕ ทั้งสองสถานียังเป็นเพียงที่หยุดรถ

[umic2000]

[Mongwin]

ขอบคุณมากครับคุณเอก umic2000 ที่เข้ามาแนะนำเพิ่มเติม
ว่าไปแล้วไทยก็ยืมคำเขมรมาใช้เยอะทีเดียว (ยืมแล้วไม่คืนด้วย)

ส่วนที่เขมรยืมไทย เห็นชัด ๆ ก็ ระแทะเพลิง กระมังครับ ที่แปลว่ารถไฟ
เดี๋ยวนี้ฟังในรายการโทรทัศน์ของกัมพูชา ไม่เจอคำว่า "ระแทะเพลิง" แล้ว มีแต่ หร็อดเพลิ้ง สงสัยคำว่า "หร็อด" (รถ) จะยืมไปจากไทย ผิดถูกอย่างไร ไม่ยืนยันครับ
(ต้นกำเนิด ก็มีจากบาลีสันสกฤตนั่นแหละครับ)

ส่วนภาษาลาว ก็เห็นสะกดตั้ง 3 แบบเลยครับ ລົດໄຟ ຣົດໄຟ แล้วก็ ຣົຖໄຟ (ลดไฟ รดไฟ และ รถไฟ)

----

๕๗/ ถึงแควน้อยข้ามกระแสแลชม้อย อันแควน้อยย่อมอาศัยแควใหญ่กล้า
จึงมีน้ำนำให้ฝ่ายนาวา ได้ไปมาค้าขายสบายตัว

ถ้าป่ารกยกทำคลองถนน จะมีผลกว้างใหญ่มิใช่ชั่ว
ผู้ขัดสนได้ผงกยกครอบครัว ไปปลูกถั่วปลูกงาทำนากิน

มนุษย์เราไม่เหมือนสัตว์ในปัถวี เครื่องทิพย์มีมิต้องตรองถวิล
ไม่วิตกยกหามตามแผ่นดิน ก็เหลือกินมีเองไม่เกรงกลัว

มนุษย์เราจำเป็นต้องนุ่งห่ม ที่บังลมแดดฝนให้พ้นหัว
อาหารต้องอิ่มหนำประจำตัว จะมามัวเกี่ยงหาให้ช้าการ

เหมือนเรือใหญ่พายเดียวน้ำเชี่ยวปราด เมื่อใดอาจจะถึงยังห้วงสถาน
แม้ช่วยพายหลายแรงแข่งทะยาน มิทันนานก็จะถึงซึ่งสบาย

คอยผิดจับสับฟันกันให้ยุ่ง เหมือนตบยุงจะสูญประยูรหาย
หาการงานให้ทำประจำกาย ที่ลอยชายต้องบังคับให้จับงาน

ป้องกันให้หายอดเหมือนทดน้ำ ได้ชื่นฉ่ำอิ่มเอมเกษมสานต์
ความหิวโหยโปรยประโยชน์โทษสาธารณ์ เห็นคชสารเท่ามดหมดความกลัว

[Mongwin]

๕๘/ บ้านกรับพวงพวงกรับตีขับร้อง แลกข้าวของกินบ้างค่อยยังชั่ว
ที่โง่โซโออนาถดังชาติวัว เห็นเพื่อนตัวไปทางไหนก็ไปตาม

จะเป็นตายร้ายดีก็มิรู้ สุดแต่กูกินได้แล้วไม่ขาม
จะตีขับจับขังก็รังความ อยู่ในนามไทยสนิทน่าคิดดู

ชาติของเราคนน้อยด้อยพละ ควรจะสะสมให้มากบากบั่นสู้
การทำลายกันเองใช่เพลงครู ต้องเชิดชูจุนค้ำให้จำเริญ


๕๙/ ถึงหนองตมตมก็เกิดต่อน้ำ ละลายทำดินแห้งที่แข็งเขิน
ให้เหลวไหลไปตามทางน้ำเดิน บังเอิญไหลไม่พ้นข้นเป็นตม

ดุจเหล็กแข็งแรงเหล็กรันต้องพลันนิ่ม ก้อนเกลือจิ้มน้ำกลายหายเค็มขม
ต้นไม้ใหญ่หักเดาะก็เพราะลม ลิ้นคนคมร้ายกาจยิ่งสาตรา

อาวุธอื่นหมื่นแสนแม้นประหาร คนนับล้านในแผ่นดินสิ้นสังขาร์
ให้พร้อมกันอันตรายวายชีวา ย่อมไม่สามารถทำสำเร็จการ

แต่ชิวหาอาวุธนี้สุดร้าย อาจทำลายล้านโกฏิอุโฆษหาร
ชีวิตมนุษย์ไม่มีที่ประมาณ อาจล้างผลาญรอบล้อมลงพร้อมกัน

ลิ้นที่ดีมีประโยชน์ล้างโทษร้าย คนทั้งหลายสิ้นทุกข์เป็นสุขสันต์
ทุกประเทศทุกถิ่นลิ้นสำคัญ ตัวของฉันกลัวจริงยิ่งสาตรา

๖๐/ ถึงบ้านบุ่งมุ่งมองยิ่งหมองอก เห็นป่ารกโออนาถสัญชาติหญ้า
เที่ยวขึ้นบุกรุกรานการไร่นา อ่อนระอากันทั่วกลัวศัตรู

ไม้ที่ดีมีผลต้องขวนขวาย ส่วนไม้ร้ายมิต้องปลูกดอกลูกหรู
เหมือนวิชาที่ดีต้องมีครู ที่ชั่วดูมิต้องนำก็ชำนาญ

----
บ้านกรับพวง ปัจจุบันคือสถานีรถไฟพรหมพิราม
ชื่อสถานีรถไฟบ้านกรับพวง ปรากฏอยู่ใน สมุดกำหนดเวลาทำการเดินรถ ร.ศ. ๑๒๘ ครับ
เปลี่ยนชื่อเป็น พรหมพิราม เมื่อใด ยังค้นไม่พบ

[Nakhonlampang]

[Mongwin]

ผมพยายามค้นดูในราชกิจจานุเบกษาแล้ว ก็ไม่มีรายละเอียดอะไรเพิ่มเติมเลยครับ
แต่ในบัญชีสถานีราวปี 2495-2499 นั้น ก็เปลี่ยนเป็นพรหมพิรามเรียบร้อยแล้ว

----

๖๑/ ถึงบ้านโดนโดนกันสนั่นภพ ยิ่งปรารภเรื้อรังชาติสังขาร
อยู่คนเดียวในโลกก็โศกซาน อยู่รวมกันบันดาลรำคาญเคือง

นี่ของฉันนั่นของแกมาแส่แย่ง นี่ของข้าอย่ามาแกล้งแสวงเรื่อง
อยู่ดีดีรี่มาชนเข้าป่นเปลือง เจ้ามันเงื่องไม่หลีกข้าว่ากระไร

ต่างฝ่ายต่างก็ว่าข้าไม่ผิด ไม่มีจิตปรองดองให้ผ่องใส
ถ้ารักแล้วดีทั้งนั้นชมกันไป ชังแล้วไม่มีราคาแกล้งว่าเดา

ไม่เที่ยงแท้แน่นอนพระสอนสั่ง ให้ระวังอยาตนะเขา
ทั้งระวังอยาตนะเรา กระทบเข้าจะเถกิงเป็นเพลิงกอง

เวรใดทำกรรมใดสร้างแต่ปางไหน เป็นปัจจัยแต่งทำให้ช้ำหมอง
ไม่จดจำสำนึกคิดตรึกตรอง มานั่งมองดินฟ้าระอาอาย


๖๒/ ถึงพิชัยขอให้ชัยชนะ สิ้นราคาโทสะโมหะหลาย
จงพ้นสุขทุกข์สมานสราญกาย จนวางวายชนม์ชีพถึงนิพพาน


๖๓/ ถึงไร่อ้อยอ้อยตาลยังหว่านผล ให้ฝูงชนกินน้ำชื่นฉ่ำหวาน
มนุษย์ดีกว่าอ้อยร้อยประการ มิให้ทานเงินทองของชอบใจ

เพราะตระหนี่ถี่ห่างก็ช่างเถอะ ที่เลอะเทอะปลูกเท็จเก็บเด็ดใส่
ปลูกอิจฉากาล่อนต้นบอนใบ จงถอนให้ทานเตาเผาอัคคี

----
ผมสันนิษฐานว่าคุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนาคงบันทึกชื่อสถานีบ้านโคน ผิด เป็น บ้านโดน จึงทำให้ประพันธ์กลอนโดยอิงคำว่า โดน

[Mongwin]

๖๔/ ข้ามสะพานแม่น้ำน่านสำราญรื่น พลางขึ้นยืนเยี่ยมแกลแลวิถี
ดูเวิ้งว้างกว้างใหญ่สายวารี หาดทรายมีเรียบราบดังปราบทำ

เป็นแหลมคุ้งวุ้งเว้าล้วนเหล่าทราย น่าสบายสนุกทุกฉนำ
น่าตั้งบ้านเรือนดูอยู่ประจำ เสียแรงธรรมชาติสร้างสำอางดี

ที่เปล่าว่างอย่างถูกมิปลูกอยู่ ที่อุดอู้ยัดเยียดเบียดเสียดสี
อากาศอับสับสนพนธุลี ไม่หน่ายหนีอดทนอยู่จนตาย


๖๕/ ถึงตำบลบ้านดาราสถานี อันเป็นที่ทางแยกดูแปลกหลาย
ต้องรีบลงจากรถรันทดกาย จะขึ้นสายสวรรคโลกครรไล

ต้องกรำฝนวนวิ่งขนสิ่งของ ลงมากองกลางหาวหนาวถึงไส้
เห็นร่มกระดาษขายมีค่อยดีใจ ซื้อมาได้ห้าคันกั้นกายา

รถเก่าไปลำปางต่างแลเหลียว หัวใจเสียวหวนไห้อาลัยหา
ผู้รู้จักกันเมื่อนั่งร่วมทางมา ต่างอำลาแยกทางกันต่างจร

พอรถไฟสายพายัพกลับมาหยุด อุตลุดเซ็งแซ่แลสลอน
บ้างขึ้นลงส่งของประคองกร ต้องเปียกปอนกลัวกันไม่ทันรถ

พวกเราขึ้นรถใหม่สายสั้นหน่อย พอเรียบร้อยพวกอื่นขึ้นกันหมด
รถล่องลงแลหลามช่างงามงด สายเราบทจรหลังแยกทางกัน

[ksomchai]

แสดงว่าพอรถไฟถึง ชท.บ้านดารา ก็มีรถขบวนใหม่ต่อไป สวรรคโลก ไม่ต้องรอคอยนาน

บรรยากาศที่สถานี ชท.บ้านดาราสมัยนั้น คงคึกคักมากนะ ครับ

ส่วนร่มกระดาษผมไม่เคยเห็นนานแล้ว ร่มกระดาษใหม่ ๆ กางแล้วถูกฝนสีตกใส่เสื้อด้วย ^^
_________________

[Mongwin]

ร่มกระดาษ สมัยผมเด็ก ๆ เคยใช้ครับ เป็นร่มกระดาษเคลือบน้ำมัน สีน้ำตาล เขียนลวดลายแบบจีน เข้าใจว่ามาจากเมืองจีน ไปซื้อมาจากฝั่งปาดังเบซาร์ครับ ส่วนอื่น ๆ เป็นไม้ทั้งหมด กันฝนได้ดีมาก

เดี๋ยวนี้พอพูดถึงร่มกระดาษก็นึกถึงร่มบ่อสร้าง เชียงใหม่ครับ แต่ไม่เคยเห็นใครเอามากันฝนสักที กันแดดน่าจะพอได้

ตอนนี้อยากได้ร่มพะสิม พม่าครับ

[Mongwin]

ไม่เห็นมีบ้านช่องมองเปล่าเปลี่ยว เหมือนมาเดี่ยวเศร้าในหัวใจฉัน
ดูภูมิพื้นกว้างใหญ่เสียดายครัน เมื่อไรนั่นชาวไทยจะไพบูลย์

ไปที่ใดได้พบคนมีล้นหลาม ล้วนตึกงามคับคั่งดังไอศูรย์
เทียมหน้าอย่างต่างภาษาไม่อาดูร จรัสจรูญเจริญเพลิดเพลินทรวง

อันดินแดนของเราว่างเปล่ามาก ทิ้งให้ตากแดดเล่นมิเป็นห่วง
เอาแต่เที่ยวเอาแต่เล่นกันเป็นพวง นอนจนดวงตะวันขึ้นไม่ตื่นตา

เสียประโยชน์หาทรัพย์สำหรับร่าง ไม่เอาอย่างผู้อื่นดื่นภาษา
เขาพากันข้ามทะเลเฮกันมา ขนเงินตราเมืองเราเอาสบาย

บ้างตั้งห้างสร้างตู้ชูสิ่งของ ทั้งเพชรทองวางเย้ยเฉลยขาย
เพราะพวกเราไม่กังวลจะจนตาย จะทนอายให้เขาหยามไม่งามตา

เมื่อตัวเธอยากจนทนอายได้ ประเทศไซร้ต้องสมัครกันรักษา
อย่างให้ยากจนได้ขายพักตรา แก่นานาประเทศเขาเราเป็นไทย

เป็นขี้ข้าตัวเองอย่าเกรงเหนื่อย เราป่วยเมื่อยนึกจะพักก็พักได้
ถ้ามีนายใช้ทำกระหน่ำไป หยุดไม่ได้เขาหาเอื้ออาทร

๖๖/ ถึงคลองละมุงมองเห็นคลองน้อย ไร่นาจ้อยมีแต่ไพรไม้สลอน
เต็งรังลิ่วงิ้วชะง้ำเงื้อมอัมพร พะยอมดอนกระแบกกระเบาเหล่าเพกา

มะกอกมะเกลือระดะต้นตะโก เทพทาโรมะไฟไม้มะค่า
ต้นยางยูงสูงเยี่ยมเทียมเมฆา กิ่งสาขาเชิดยอดทอดระทวย

พระพายพัดกวัดไกววิไลล้ำ ดังระบำกรีดกรอ่อนสลวย
ทุกก้านใบไหวจังหวะอันจรวย เหล่าใบชวยเชิดช้อยชม้อยเมียง

ลมพัดหวนป่วนปั่นเลื่อนลั่นเปราะ ไม้ไผ่เสนาะเอนเบียดออดเอียดเสียง
ดุจดนตรีตีรับศัพท์สำเนียง เป็นคู่เคียงสำหรับจับระบำ

อันพรรณะเหล่าไม้ใส่ใจคิด เห็นงามพิศดารกว่าเลขาขำ
งามสิ่งอื่นฝืนฝืดจืดประจำ พ่ายแพ้ธรรมชาติประหลาดงาม

งามจืดเจียนเปลี่ยนความงามเพริศพริ้ง ผลิดอกกิ่งออกใหม่ยอดใบหลาม
พอแก่เก่าเล่าก็เวียนแลกเปลี่ยนความ แตกใบตามยอดระย้าทั้งตาปี

ฝูงวิหคผกผินลงบินเกาะ ส่งเสียงเพราะวังเวงดังเพลงปี่
กระรอกไต่ไม้ชะแง้กระแตมี หมู่ชะนีเหนี่ยวไม้โหนไปมา

ลิงทโมนโจนจ้องมองเขม้น บ้างโผนเผ่นเลิกคิ้วทำนิ่วหน้า
เขาว่าคนซนเหมือนลิงจริงวาจา หรือยิ่งกว่าลิงร้ายกี่ก่ายกอง